Expert Bart Knols: “Muggenoverlast Europa-breed aanpakken”

Een mooie zomeravond in de tuin kan aardig worden verknald door gezoem en venijnige steken: muggen! En dat ondanks speciaal ingekochte citronellakaarsen en de installatie van geur- en geluidapparaatjes om de insecten weg te houden. Op internet staan talloze tips die claimen korte metten te maken met de plaaggeesten. De één lijkt nog succesvoller dan de andere. Maar wat helpt nu echt? DeTuinMarkt vroeg het aan wetenschapper Bart Knols, muggenexpert en de man die voor een absolute wereldprimeur zorgde door een paradijselijk eiland vrijwel muggenvrij te maken.

Tekst: Marie-Christine Koestal

Bart studeerde biologie aan de Universiteit van Wageningen en kwam daar in contact met de tseetseevlieg, een vliegensoort die slaapziekte overbrengt. Het insect werd vanuit de lucht bestreden met sproeivliegtuigen. Bart wilde graag milieuvriendelijker aan de slag. Dat deed hij een aantal jaren in Kenia en Zambia, waar hij meehielp aan het bestrijden van tseetseevliegen. Totdat zijn aandacht werd verlegd naar een veel groter probleem: malaria.

Begin jaren negentig kostte malaria nog anderhalf miljoen levens per jaar. Zijn werk ter bestrijding van muggen en zijn optreden in de media maakten van Bart dé muggenexpert van Nederland. Vanaf zijn werkplek op de Malediven zegt hij: “Ik sta altijd acuut de media te woord. Collega’s laten dat vaker liggen. Als jij degene bent die op verzoek informatie geeft, dan kom je in de boekjes. Zodra er nu een probleem is, weet men mij te vinden. Ik vind informatie geven ook een taak van wetenschappers. Verder denk ik dat ik echt tijd aan het onderwerp wil besteden. In 2009 is mijn boek Mug uitgekomen. Iedereen vraagt mij altijd: ‘Waarom word ik gestoken en een ander niet?’ Dat maakte dat ik dacht: iemand moet opschrijven hoe dat zit. Sindsdien ben ik de muggenman.”

De rol van de mug in de wereld is niet zo spectaculair. Larven in water zijn voedsel voor vissen en amfibieën. De rol van volwassen muggen is echter te verwaarlozen, zo geeft Bart aan. “In tegenstelling tot wat half Nederland denkt, namelijk dat een mug voedsel voor vleermuizen en zwaluwen is, is uit onderzoek gebleken dat dat aandeel heel beperkt is. Een vleermuis eet liever een dikke vette mot. Ook op het gebied van bestuiving is de rol van een mug marginaal. Het insect geeft meer ellende dan dat het bijdraagt aan de natuur.” Om deze ellende in te perken zijn er talloze producten op de markt om muggen te verdrijven of te verdelgen. Er zit veel ‘meuk’ tussen, vindt Knols. “Er is een hele hoop troep in de handel en dat mag gewoon worden verkocht

Bepaalde apparaatjes worden als medisch hulpmiddel beschouwd. Dat kan gewoon op de markt komen, met website en testimonials en al. Crimineel dat we dat toestaan. Iemand in Kenia had zo’n apparaat mee; ondertussen liep hij malaria op. Een bordje met citronella-olie? Pure diefstal. Citroenkaarsen? Je moet al bijna in die kaars zitten wil er iets gebeuren.” DEET, een middel tegen insecten die het op mensenbloed hebben gemunt en citroeneucalyptusolie (met verhoogde concentratie citriodiol) is als enige doeltreffend tegen muggen, zo geeft Bart Knols aan.

Muggen voorkomen is een eerste stap. “Bestrijd de bron, dus mogelijke broedplaatsen van water in en om het huis en zorg dat dakgoten goed afwateren. Horren houden muggen buitenshuis. Een klamboe verzekert je van een rustige, muggenvrije slaap. Wil je ’s avonds ongestoord in de tuin zitten, draag dan beschermende kleding of gebruik DEET (een product met een percentage van vijftien tot twintig procent DEET is voldoende) of citroeneucalyptusolie.”

Nu heeft Knols zich niet gespecialiseerd in het onderwerp mug om huis-tuin-en-keukenirritaties op te lossen, al is zijn methodiek te kopiëren naar Nederland, zo geeft hij aan. “Collega-onderzoekers hebben met de muggenvallen die we in de Malediven gebruiken een proef op het Italiaanse vasteland gedaan. Ze hebben een gebied afgebakend met een barrière van geuren en daar op dezelfde manier succesvol muggen bestreden. Op dit moment distribueert mijn eigen bedrijf exclusief muggenvallen in de Malediven en Seychellen. Als iemand mij advies vraagt, wil ik dat geven. Maar ik verkoop geen vallen in Nederland. Ik vind het leuker om bijvoorbeeld in Indonesië aan de slag te gaan, omdat de mug daar is gekoppeld aan ziekten.” Maar vooralsnog heeft Bart Knols zich verbonden aan zo’n 160 resort-eilanden op de Malediven. “Dit land bestaat uit zo’n 1.200 eilanden waarvan er circa 300 bewoond zijn. Daar zitten een hoop hotels en resorts tussen. Ze willen van de muggen af én groener opereren, dus voorlopig kan ik hier prima vooruit. Een zeer dankbare taak in een geweldig mooie omgeving.”

• 

De toeristensector is door corona wakker geschud. Na alle beperkingen en gederfde inkomsten moet de sector niet nog een ziekte-uitbraak krijgen. Daarom verwacht Bart Knols dat bestrijding van muggen op meer plekken aandacht krijgt. In Nederland zal dat niet snel gebeuren, maar helemaal vrij van gevaarlijke muggen zijn we niet.

“De Japanse bosmug, dat is een zusje van de tijgermug, bevindt zich al in Nederland. In 2012 was er een uitbraak van deze soort in Lelystad. Waarschijnlijk zijn ze meegekomen in oude autobanden die bij volkstuintjes waren gelegd. Zover bekend, droegen deze muggen geen ziekte bij zich. Toen de overheid erachter kwam dat de mug inmiddels in een groter gebied verbleef, was de reactie: ‘ach, we krijgen het verder toch niet onder controle’. Gelukkig had hij geen ziekte. Een jaar later bleek in Amerika dat de mug wel een virusziekte kan overbrengen. En een paar jaar later publiceerde het RIVM een lijst van elf ziekten die de mug mogelijk zou kunnen overdragen. Maar de toenmalige minister Bruins vond een aanpak te duur. Er moeten in dit land eerst doden vallen voordat er iets gebeurt. Kijk naar de Q-koorts, dansen met Janssen, fenomenale blunders. Hetzelfde gebeurt met dit soort muggen. Vorig jaar verscheen het westnijlvirus in Utrecht en Arnhem, gewoon overgedragen door onze huis-tuinen- keuken-mug. Dat virus wordt ook verspreid via trekvogels. Door de klimaatverandering trekken de exotische muggen steeds meer naar noordelijke gebieden. Als je als land het virus hebt, kom je er niet meer vanaf, omdat het ook in vogels voorkomt. Brussel zou hier aandacht voor moeten hebben, dus niet elk land een eigen beleid, zoals bij Covid-19. Het is niet te geloven dat landen op hun eigen wijze naar zo’n pandemie kijken. Een mens is een mens, of het nu een Italiaan, Fransoos of Deen is.

De opkomst van exotische muggen in Europa begon met de Aziatische tijgermug, die in 1990 in autobanden naar Europa kwam. Het Mediterrane gebied zit er nu vol mee. Ze zijn zelfs gesignaleerd in het Frans/Belgische grensgebied. Ik voorspel dat Maastricht de Nederlandse primeur heeft. Het is niet meer een probleem voor elk land afzonderlijk. Dit moet Europa-breed worden aangepakt. Ik bepleit: om de Japanse bosmug een halt toe te roepen, moeten we het leger inzetten. Dat is vanzelfsprekend wanneer Limburg volloopt met water. Maar broedplaatsen van muggen leeghalen bestrijden gebeurt niet.

In andere werelddelen is het de normaalste zaak van de wereld dat er met een strak georganiseerde aanpak muggen worden bestreden; ook door het leger. Er wordt van deur naar deur gegaan om te inspecteren of er broedplaatsen zijn. In Nederland heb je om dat te realiseren een papierwinkel nodig. Vanuit biologisch perspectief kan het, maar we worden gehinderd door de regels. Het RIVM zegt rustig: ‘Ze zijn nu toch al opgerukt, we kunnen ze niet meer tegenhouden’. Daarover verschil ik totaal van mening. Controleer auto’s aan de grens, zodat die caravan die uit Frankrijk komt met tien tijgermuggen aan boord wordt ontdekt. Als dat te laat gebeurt, dan zijn we zeker de klos. Verder pleit ik voor behandeling van auto’s tegen muggen. Werp barrières op. Door Covid-19 zijn mensen nieuwe soorten aanpak gewend en ontvankelijker voor risico’s. Maak daar gebruik van.”

Bart Knols: muggen vangen en broedplaatsen weghalen
Bart Knols is medisch entomoloog (insectenkundige) en vectorbioloog gepromoveerd aan de Wageningen Universiteit (1996), met daarnaast een MBA-opleiding (Open Universiteit in Engeland). Hij was elf jaar werkzaam in vectoronderzoek en bestrijding in Afrika en daarnaast binnen de Verenigde Naties (IAEA), met name op het gebied van malariabestrijding. Knols heeft meer dan 130 wetenschappelijke artikelen gepubliceerd en verscheidene boeken. Hij was gasthoogleraar aan de Universiteit van Witwatersrand (2009-2012), Zuid-Afrika, en algemeen directeur van K&S Consulting, dat hij in 2007 stichtte en dat zich richt op medische informatievoorziening (malaria, dengue), infectieziektenbestrijding en organisatieontwikkeling. In 2019 vertrok hij op verzoek van de eigenaar van luxeresort Soneva Fushi naar Kunfunadhoo, een eiland van het Baa-atol op de Malediven. Dit eiland heeft 71 villa’s voor toeristen. Tot dan toe was de mug een grote plaag. Niet alleen vanwege de muggenbulten, maar ook vanwege het gevaar van knokkelkoorts, een virusinfectie die levensbedreigend kan zijn. Binnen een jaar wist hij de ene muggensoort met 95% terug te dringen. De tweede zelfs met 98%. Zijn aanpak: in plaats van insecticiden te spuiten, vangt hij muggen en haalt hij hun broedplaatsen weg. Met speciale muggenvallen worden de insecten door een menselijke geur (melkzuur, afkomstig uit zweet) gelokt. Kooldioxide (uitgeademde lucht) produceert hij door een mix van suikerwater en gist, waarbij bovendien het ethanol dat daarbij vrijkomt wordt gedistilleerd en gebruikt wordt om een handdesinfectiemiddel van te maken. Een tweede val lokt vooral muggen die eitjes willen leggen. Nu de insecten niet meer met bestrijdingsmiddelen worden tegengegaan, is de biodiversiteit op het eiland flink toegenomen. “Ik wil naar nul muggen. Misschien zit er dan ergens nog een broedplek, maar de hoeveelheid muggen die dat geeft is dan meer naar de menselijke maat. De enkele mug die hier via een toerist belandt, heeft geen invloed.”